सर्लाहीको भित्री मधेसको मुटुमा अवस्थित, दुई नदी-बागमती र लखनदीबीच फैलिएको ऐतिहासिक, सांस्कृतिक र कृषि सम्भावनाले धनी बरहथवा नगरपालिका आज विकास, सुशासन र सामाजिक रूपान्तरणको नयाँ अध्याय लेखिरहेको छ । यस रूपान्तरणको केन्द्रमा उभिएकी छन् नगरप्रमुख कल्पनाकुमारी कटुवाल, जो २०६४ सालमा सुरु भएको सामाजिक-राजनीतिक यात्राबाट निरन्तर अग्रसर हुँदै आज मधेसको महिला नेतृत्वलाई नयाँ अर्थ दिन सफल भएकी छन् ।

उनको अगाडि शिक्षण पेशाको अनुशासन छ, समाजसेवाबाट बटुलेको मानवीय संवेदना छ, र स्थानीय विकासमा लागू गरिएको ‘व्यावहारिक नीति’ छ, यी तीन शक्ति मिलेर उनले बनाएको नेतृत्व आज बरहथवाको पहिचान बनेको छ ।

२०२४ जेठ २४ गते सर्लाहीको बरहथवामै जन्मिएकी कटुवालले आफ्नो व्यावसायिक जीवन शिक्षकको रूपमा सुरु गरिन् । लामो समयसम्म शिक्षण पेशामा बिताउँदा उनले समाजका वास्तविक समस्या नजिकबाट देखिन् ।

उनी भन्छिन्, ‘शिक्षक भनेको केवल पढाउने पात्र होइन, समाजमा अन्यायमा परेकालाई सहज बनाउने अभिभावक हो । शिक्षक सबै अभिभावकको अभिभावक हो । यही पहिचानले मलाई समाजको गहिरिंगा समस्यामा उज्यालो पार्ने बाटोतर्फ बोलायो ।’ शिक्षकको भूमिकाबाट प्राप्त अनुभवले नै पछि उनको नेतृत्व शैली, निर्णय क्षमता र सामाजिक उन्मुखतामा प्रत्यक्ष प्रभाव पारेको छ ।

बरहथवा नगरपालिका भूगोलका हिसाबले अत्यन्त महत्त्वपूर्ण क्षेत्र हो । भित्री मधेसको केन्द्रीय बजार, समृद्ध कृषि सम्भावना, ऐतिहासिक महत्व र दोहोरो नदी–संस्कृतिले यो नगरलाई अलग पहिचान दिन्छ । तर सम्भावनासँगै चुनौतीहरू पनि थिए—शिक्षा, स्वास्थ्य, खानेपानी, कृषि व्यवस्थापन, सामाजिक विभेद र महिला नेतृत्वप्रतिको प्रतिरोध । यही चुनौतीलाई अवसरमा बदल्ने लक्ष्यका साथ कटुवाल मेयरको कुर्सीसम्म आइपुगिन् । ‘मेरो यात्रा यहाँसम्म पुग्छु भन्ने कल्पना गरेर, योजना बनाएर हिँडेको होइन, कर्म गर्दा गर्दा यो अवसरमा पुरायो ।’ उनले भनिन् ।

शिक्षाबाटै सुरु भएको सुधार यात्रा

कसरी विकास गर्नुपर्छ भन्ने प्रश्नमा उनले सदैव शिक्षा क्षेत्रलाई पहिलो प्राथमिकतामा राखिन् । ‘म शिक्षाबाट आएको मान्छे । अवस्थाको विश्लेषण गरेपछि पहिलो आवश्यकतै शिक्षाको सुधार रहेछ जस्तो लाग्यो’ उनी बताउँछिन् । उनले शिक्षालयमा आवश्यक संरचना, सिकाइ वातावरण सुधार, अभिभावक-विद्यालय सम्बन्ध मजबुत पार्ने पहल अघि बढाइन् ।

शिक्षालाई सामाजिक रूपान्तरणको आधार मानेर उनले विद्यालयमा न्यायिक पहुँच, छात्रवृत्ति व्यवस्थापन, बालमित्र कार्यक्रम र सिकाइमा प्रभाव पार्ने वातावरण विकासलाई निरन्तरता दिइरहेकी छन् । उनी भन्छिन्, ‘समाजमा पहिलो आधार बनाउने शिक्षा नै हो, त्यसैबाट मलाई सामाजिक आधारका काम गर्ने अवसर पाएँ यसैबाट स्थानीयको मन जित्नसकेँ, विद्यार्थी, अभिभावले मात्रै होइन समाजका सबैको विश्वासको आधार हो शिक्षक त्यसबाटै आधार बनाएर यहाँसम्म आएको हुँ ।’

उनले अध्यापनकै क्रममा समाजमा रहेको जाति, वर्ग र लिंगका विभेदविरुद्धको आवाज उठाउँदै आएको बताउँछिन् । जनप्रतिनिधि बनेपछि पनि यसैलाई आधार बनाएको उनको भनाइ छ । कटुवालको नेतृत्व केवल औपचारिक पदमा सीमित भएन । सामाजिक अभियन्ताको भूमिका निभाइरहँदा उनले मधेसमा गढेर बसेको जातीय विभेद, लिंगका आधारमा हुने भेदभाव र पछाडि पारिएका वर्गको पीडा नजिकबाट अनुभूत गरिन् ।

उनी भन्छिन्,‘जात, वर्ग वा लिंगका आधारमा कसैलाई पछाडि पार्नु अन्याय हो । म विभेदविरुद्ध सधैं बोलिरहेँ, र समाजले पनि साथ दियो ।’ समाजमा समावेशी नीतिको स्थापना, महिला-दुर्बल वर्गको आवाजलाई निर्णय प्रक्रियामा लैजाने अभियान उनको नेतृत्वको मूल आधार हुन पुगेको छ । सामाजिक विकाससँगै उनले भौतिक विकासलाई पनि स्थानीयको आवश्यकताका आधारमा अघि बढाएको उनी बताउँछिन् । सामाजिकसँगै स्वास्थ्य-खानेपानी मधेसको विशेष समस्यामा सीधा ध्यान दिएको उनको भनाइ छ ।

मधेसमा स्वास्थ्य विशेष चुनौती हो, महिला स्वास्थ्य, पोषण, सुरक्षित प्रसूति र रोगको जोखिम उच्च हुने क्षेत्र । मेयर कटुवालले महिला स्वास्थ्य सुधारका लागि छुट्टै कार्यक्रम सञ्चालन गरिन् । सुरक्षित मातृत्व, स्वास्थ्य शिविर, पोषण कार्यक्रम, महिला स्वास्थ्य स्वयंसेवक सुदृढीकरण यी उनका प्रमुख पहल हुन् ।

त्यसैगरी, खानेपानीको शुद्धता मधेसको अर्को समस्या भएकाले उनले जलस्रोत संरक्षण, पानी परीक्षण, फिल्टर वितरण, वितरण प्रणाली सुधारजस्ता कार्यक्रम अघि सारिन् । त्यसैगरी कृषि-सिँचाइ र आर्थिक आत्मनिर्भरतालाई मेयर कटुवालले प्राथमिकतामा राखेर काम गरेकी छन् ।

बरहथवा कृषिमा धनी क्षेत्र हो । सम्भावना धेरै तर योजनाबद्ध व्यवस्थापन कमजोर । यही ठाउँमा कटुवालले ‘व्यावहारिक कृषि नीति’ लागू गरिन् । कृषि क्षेत्रको सुधारका लागि उनका प्रमुख कामहरू भूमिगत सिँचाइ विस्तार, विद्युत्मार्फत सिँचाइ सुविधा, कृषि विविधीकरण, यान्त्रीकरणबाट किसानको लागत घटाउने कार्यक्रम, उत्पादित उपज व्यवस्थापनलाई योजनावद्ध अघि सारेको उनको भनाइ छ ।

कृषि क्षेत्रलाई आधुनिकीकरण गर्दै किसानको जीवनमान उकास्ने लक्ष्य उनको नेतृत्वको मूल आधार हो । यो सँगै उनले भौतिक पूर्वाधार तर उपयोगमुखी सोच बनाएको बताउँछिन् । मेयर कटुवालले भौतिक विकासलाई आवश्यकताअनुसार अघि बढाइन् । सडक, भवन, बजार, पुल, नागरिक सेवा केन्द्र जस्ता सुविधाको निर्माणसँगै उनले विशेष ध्यान दिइन् । ‘पूर्वाधार बनाउनु मात्र विकास होइन, ती संरचनाको पूर्ण उपयोग कसरी हुन्छ भन्ने सोच महत्त्वपूर्ण हो ।’ उनले भनिन् । त्यसैले उनले सामाजिक विकास र मानविक क्षमतासँग सम्बन्धित कार्यक्रमलाई पनि समान प्राथमिकता दिइन् ।

आफ्नो कार्यकालमा उनले युवा र खेलकुद: सम्भावनालाई मार्गदर्शनको रूपमा अघि बढाइन् । युवा पिँढीलाई कुलतमा लाग्न नदिन र सानैबाट स्वस्थताका कारण यसलाई अघि बढाएको उनको भनाइ छ । युवा पुस्तालाई अवसर, मार्गदर्शन र पहिचान आवश्यक छ भन्ने बुझ्ने नेतृ हुन् कटुवाल । त्यसैले खेलकुद कार्यक्रम, प्रशिक्षण, प्रतियोगिता, युवा समूहलाई परिचालन, उद्यमशीलता विकास जस्ता योजनाहरू सँगै अघि बढाइन् ।

महिला सशक्तीकरणमा कटुवालको अनौठो दृढता

महिला नगर प्रमुख बन्नु त्यो पनि मधेसमा सामान्य विषय थिएन । यहीँ कारण उनले महिलाको सशक्तीकरणलाई पहिलो प्राथमिकतामा राखेको बताउँछिन् । स्रोतसाधन सीमित, चुनौती धेरै—तर कटुवाल कहिल्यै पछाडि फर्किइनन् । उनी भन्छिन्,‘विकास भनेको भवन मात्र होइन, महिलालाई उठाउने शक्ति हो । सामाजिक रूपान्तरण महिलाको नेतृत्वविना सम्भव छैन ।’ महिलालाई समूहगत कार्यमा जोड्ने, सीप–उद्यम कार्यक्रम सञ्चालन गर्ने, लैंगिक बजेट, समावेशी नीति—यी सबै कदम कटुवालले निरन्तर अघि बढाएकी छन् ।

पुरुषवादी समाजमा महिला नेतृत्वको संघर्ष सानो नहुने प्रष्ट छ नै । मधेसमा महिलाको नेतृत्व सामान्य विषय होइन । सामाजिक पूर्वाग्रह, परिवार–समाजको दबाब, राजनीतिक प्रतिस्पर्धा सबै उनको बाटोमा थिए । तर उनी भन्छिन्, ‘वातावरण कसैले बनाइदिन्न । आफै संघर्ष गरेर बनाउनु पर्छ ।’ नेतृत्वमा स्थापित हुन उनले साहस, निरन्तरता र संघर्षलाई आफ्नो शक्ति बनाइन् ।

उनको नेतृत्वमा आएको सबैभन्दा ठूलो चुनौती हो नगर अस्पताल विवाद । अस्पताललाई प्रदेशमा लैजान दबाब थियो, तर उनले नगरकै क्षमतामा आधारित सेवा दिनुपर्ने धारणा राखिन् । यही विषयमा उनलाई राजनीतिक आक्रमण, बदनाम गर्ने प्रयास, घरसमेत जलाउने प्रयास, भौतिक आक्रमणको खतरासम्मको अवस्था सिर्जना भयो । उनी सम्झिन्छिन्,‘धेरैले महिला भएकैले अस्पताल जस्तो विषय पार लगाउन सक्दिन भनिरहेका रहेछन् । यही मेरो सबैभन्दा ठूलो जीवन–सिकाइ बन्यो ।’ तर उनी पछि हटेनन्, सिद्धान्तमा अडिइन् ।

अधुरो सपना : नर्स बन्ने चाहना र नयाँ अर्थ

कटुवाल कहिल्यै राजनीतिमा आउने पात्र होइनन् । उनको पहिलो चाहना—नर्स बन्ने थियो । भर्ना भइसकेकी थिइन् तर विवाहपछि त्यो सपना पूरा हुन सकेन । तर पछि शिक्षण पेशामा प्रवेश गरिन् । उनी भन्छिन्, ‘नर्स बन्न नपाएको पीडा थियो । तर शिक्षक भएर गरेको कामले त्यो पीडा बिर्सायो । अझ अहिले दर्जनौँ महिलालाई नर्स बन्न सहयोग गर्न पाउनु त्योभन्दा ठूलो खुसी के नै हुन सक्छ ?’

राजनीति प्रवेश : सेवा विस्तारको बाटो

०७४ मा पहिलोपटक मेयरका लागि उम्मेदवार बन्न प्रस्ताव आयो । सुरुमा निर्णय दिन कठिन भयो । तर उनले सोचिन्— ‘अवसर सधैं आउँदैन ।’ तेस्रो दिनमै निर्णय गरिन् । त्यो चुनावमा पराजित भए पनि उनले यो यात्रालाई रोकिन दिइनन् । ०७९ मा उनी दोब्बर मतले विजयी भइन् । त्यसपछि मेयरमा महिला नेतृत्व रः चुनौतीबाट अवसरसम्म उनले साढे ३ वर्षसम्म अनुभव संगालिन् । टिकटका लागि प्रतिस्पर्धा, नेतृत्वमा विश्वास दिलाउनुपर्ने दबाब, पार्टीभित्रको प्रतिस्पर्धा यी सबै प्रक्रियामा कटुवाल दृढ बनिन् । उनी भन्छिन्, ‘प्रतिस्पर्धामा अब्बल बन्न आफै दृढ हुनुपर्छ । टिकटका लागि धेरैले चाहना राख्नु स्वाभाविक हो । तर जित्नका लागि म तयार थिएँ, अनि जनताले साथ दिए ।’

उनले अबको समय : सामाजिक विकास प्राथमिकतामा राखेको बताउँछिन् । उनको अबको लक्ष्य अधुरो विकास सम्पन्न गर्ने, भौतिक पूर्वाधारको प्रभावकारी उपयोग, मानव विकासमा लगानी, सामाजिक रूपान्तरण अन्तिम लक्ष्य रहेको छ । उनी भन्छिन्, ‘भौतिक पूर्वाधार धेरै बनेका छन्, तर पूर्ण प्रयोग छैन । प्रयोगमुखी विकास सामाजिक विकासबाटै सम्भव छ ।’

मेयर कटुवालको मेयर पद कल्पनाभन्दा पर पुगेको यात्रा हो । कटुवाल भन्छिन्, ‘मैले कहिल्यै सोचेको थिइनँ कि यहाँसम्म पुग्छु । तर कामले जिम्मेवारी बनाइदियो । यो समाज नै मेरो परिवार हो ।’ बरहथवाको विकास मात्र होइन, मधेसमा महिला नेतृत्वको संरचना निर्माणमा पनि कटुवालको योगदान महत्त्वपूर्ण छ ।

शिक्षिकादेखि मेयरसम्मको यात्रा केवल व्यक्तिगत उपलब्धि होइन, उनी बनेकी छन् समाज परिवर्तनको दृढ प्रतीक । बरहथवाको मुटुमा फेरिएको विकासको धड्कन आज एउटा महिला नेतृत्वको सपना, साहस र संघर्षको प्रमाण बनेर उभिएको छ ।

(नेपाली महिला जनप्रतिनिधिहरूको सुकर्मलाई सञ्चार गर्ने अभियान शि लिड्स आइकन दोस्रो संस्करणको ३१ प्रेरणादायी महिला जनप्रतिनिधि रूपमा उनी छनोट भएकी छन्।)