सामाजिक जीवनका अनेकन् भोगाई दुःख, कष्टले खारिएर व्यवहार र अनुभवले पारङ्गत बनेकी व्यक्ति हुन् हुमा । बिधुवा महिला, हिंसा पीडित महिलाको लागि वकालत, उनीहरूको स्याहार सुसारमा उनले जीवन व्यतीत गरेकी छन् । दुख पीडा, भोगाइको पहाड उक्लेर अनुभवको भंगालोबाट स्पातिलो बनेर सबैको उदाहरणीय बनेकी छन् हुमा ।

वन वातावरण संरक्षणको क्षेत्र होस् या सहकारीको विकास, मानवअधिकार, खाद्य अधिकार, उद्यमशीलताको क्षेत्रमा पनि उनको नाम पङ्क्तिमै आउँछ । आफ्नो जीवन कुन गन्तव्यमा पुग्छ नभएको बेलामा पनि समाजको मियो बन्नुपर्छ भन्ने दृढ संकल्प लिएर हजारौँको जीवनमा आशावादी बनेर निरन्तर अधिकतम समय उनले सामाजिक जागरणमा खर्चिइन् । जसले उनको उचाइ राजनीतिसम्म ल्याई पुर्‍यायो । करिब ३ दशक लामो राजनीतिक यात्रामा रहेकी कर्मठ, सङ्घर्षशील हुमा अहिले घोराही उपमहानगरपालिकाको उपमेयर बनेर जनप्रतिनिधिका रूपमा नागरिकको सेवामा खटिएकी छन् ।

घोराही उपमहानगर पालिकाको उपमेयर बन्नुअघि उनले गरेका काम र योगदानले आफू यहाँ पुग्न सकेको बताउँछिन् । जनप्रतिनिधिका रूपमा काम गर्ने अवसर खेर जान नदिन उनले धेरै यस्ता नमुना कामहरूको थालनी गरेकी छन् । जस्तोसुकै कठिन परिस्थितिमा पनि निराश नबनेकी हुमा एकल महिला भएर पनि आफ्ना कलिला बालबच्चा हुर्काउँदै उनीहरूको शिक्षादीक्षासँगै सामाजिक सेवामा निरन्तर खटिइरहन्छिन् । जुन जनप्रतिनिधि भएपछि पनि निरन्तर चलिरहेको छ ।

हुमाको सङ्घर्षशील राजनीतिक-सामाजिक यात्रा

२०४९ नेकपा एमालेको अखिल नेपाल महिला संघको साधारण सदस्यबाट थालनी गरेको हुमाको राजनीतिक यात्रा आज उपमेयरसम्म आइपुगेको छ । अनेमसंघको जिल्ला सदस्य, पार्टीको टोल, वडाअध्यक्ष हुँदै क्षेत्रीय, जिल्लामा पनि सचिवालय सदस्यमा रहेर उनले काम गरिसकेकी छन् । अनेमसंघको केन्द्रीय सदस्यको भूमिकामा समेत रहेकी उनी हाल अनेमसंघ जिल्ला अध्यक्ष हुन् । तर जनप्रतिनिधि भएपछि उनलाई पार्टीले कुनै जिम्मेवारी दिएको छैन । ‘लामो समय म पार्टीले दिएका जिम्मेवारी पूरा गरेको छु तर अहिले कुनै जिम्मेवारीमा छैन’ उनले भनिन् ।

उनी सामाजिक राजनीतिक अभियानमा निरन्तर डटी रहने अथक साहसिक योद्धा हुन् । शिक्षा क्षेत्रको सुधारमा पनि उनी उत्तिकै खटेकी महिला हुन् । सामाजिक कुरीति विरुद्ध खटेर अनि डटेर लागेको उनको विगतको काम साक्षी छ । देशमा भएको लामो द्वन्द्वको बेलामा पनि शिक्षाको सुधारमा लागेको उनको अनुभव छ । घोराही १७ को गोरक्ष रत्ननाथ स्कुलमा ८ वर्ष विद्यालय व्यवस्थापन समिति सदस्य भएर काम गर्दा हाईस्कुल बनाउन, पशु विज्ञान कक्षा भित्र्याउन उनको भूमिका रह्यो ।

छात्रछात्रालाई निःशुल्क शिक्षाको व्यवस्था गर्न पहल गरेकी हुमा घोराही १५ स्थित सरस्वती मावि काठेकोलमा पनि एक अवधि विद्यालय व्यवस्थापन समितिमा रही कृषि, पशु विज्ञानलगायत सुधारको काममा भूमिका खेलिन् । २०५९ सालमा विधवा महिला आन्दोलनमा सक्रिय भई लागेकी उनले रंगभेद विरुद्ध खरो रूपमा उभिएर आन्दोलनको औचित्य पुष्टि पनि गरिन् ।

विधवा महिलाले सेतो कपडा लगाउनु पर्ने बाध्यात्मक कुराको अन्त्य गर्न, रंगभेद विरुद्धका आवाजमार्फत महिलाहरूमा जागरण पैदा गर्न, महिलामाथि हुने सबै खाले विभेद विरुद्ध उत्रिन, महिला अधिकारको मुद्दालाई सफलताको उडान भर्न पनि हुमाले नै सिकाइन् । ‘यहाँ विधवा प्रथा थियो, सेतो जन्जिर तोड्न निकै संघर्ष गर्नुपर्‍यो, यसका अवशेष अझै समाजमा बाँकी छ, यो हटाउने हाम्रो लडाई अझै जारी छ, हुमाले भनिन्, सामाजिक कुरीति हटाउँदै विधवा महिलालाई राज्यमार्फत सम्बोधन गराउनेदेखि सामाजिक सुरक्षा भत्ताको व्यवस्थामा निस्वार्थ भावले लागेँ ।’ सशस्त्र द्वन्द्वको बेला सामुदायिक वन संरक्षण गर्नु निकै चुनौती थियो ।

त्यो बेलामा पनि उनले आफूलाई एक निडर वन संरक्षणकर्मीका रूपमा परिचित गराइन् । सामुदायिक वन क्षेत्रमा पनि उत्तिकै सक्रिय भूमिका खेलेकी उनी वन समूहको अध्यक्ष भएर पनि काम गरिन् । पछि उनी रेन्जपोष्ट स्तरसम्मको काम गर्दै वन वातावरणको क्षेत्रमा खटेर लामो समय लागिन् । उनी जिल्लाको उपाध्यक्ष हुँदै केन्द्रीय प्रतिनिधिसम्म पुगिन् ।

०७९ सालको स्थानीय निर्वाचनमा जनप्रतिनिधि बनेपछि पहिलाजस्तो सामाजिक र अन्य संस्थागत जिम्मेवारीका काम धेरै समय दिन नसके पनि हात झिकेकी छैनन् । हुमा २०५४ मा वडा सदस्य भएर औपचारिक रूपमा जिम्मेवारी सम्हालेको बताउँछिन् । त्यो बेलामा राप्रपा, कांग्रेस र एमालेबाट उनी महिला सदस्य मनोनीत भएकी थिइन् । ‘निर्वाचनको समयमा मलाई पार्टीबाट अघि सार्न तयारी थियो, तर अर्को थारु महिलालाई पठाउने निर्णय भएपछि मलाई दिइएन, तर स्थानीय क्षेत्रमा कामको अनुभवले होला तीन मुख्य पार्टीको प्रस्तावमा मलाई सदस्यमा मनोनीत गरिएको हो’ उनले भनिन् । तत्कालीन त्रिभुवन नगरपालिकाको प्रतिनिधिका रूपमा काम गर्ने अवसर उनले पाएकी थिइन् । त्यसो त हुमालाई टोल विकासको क्षेत्रमा पनि वर्षौँदेखि काम गरेको अनुभव छ । तयसैगरी महिलाहरूको आर्थिक, सामाजिक सबलीकरण, सशक्तीकरणका लागि सहकारी आन्दोलनमार्फत उत्तिकै अब्बल महिलाको रूपमा परिचित बनेकी छन् ।

सानो कर्जा लगानीदेखि महिलाहरूको उत्थानमा उनको भूमिकालाई सबै महिला, पिछडिएका वर्गहरूले निकै सराहना गर्ने गरेका छन् । आयआर्जनको क्षेत्रमा लाग्न, कमजोर आय भएकालाई बचत गर्ने बानीको विकास गर्न लगाउने, सामाजिक न्यायमा पहुँच बढाउन सजग गराउने जस्ता अधिकारको क्षेत्रमा लाग्न उत्साहित गर्ने कामको योगदान एक अथकयोद्धा बाहेक अरूले गर्न सक्दैन, जुन काम हुमाले गरेकी छन् ।

२०५९ सालमा ४८ जनाबाट जम्मा ४ हजार ८ सय रुपैयाँबाट थालनी गरेको सौभाग्य महिला बचत तथा ऋण सहकारी संस्था १२ सयभन्दा बढी शेयर सदस्य हुँदै करोडौँको कारोबार गर्न सफल भएको छ । हाल उनी संस्थाको नेतृत्वबाट हटेकी छन् । संस्थाकै योगदानबाट जिल्ला बचत सहकारी संघको उपाध्यक्ष भएकी उनी प्रदेश कमिटीको बचत सहकारी संघको सदस्य बनेकी थिइन् ।

३५ सयभन्दा बढी सहकारी संघको लेखा समितिको सदस्य भएको अनुभव संगालेकी उनले सामाजिक, आर्थिक, राजनीतिक क्षेत्रमा उस्तै अनुभव संगालेकी छन् । २०६१ सालमा पारालिगल कमिटीमा बसेर पनि विभिन्न खालका हिंसा नियन्त्रणका क्षेत्रमा काम गरेकी उनले लैंगिक हिंसा नियन्त्रणमा पनि उत्तिकै योगदान दिएकी छन् ।

सानै उमेरमा बिहे, तीन बच्चाको जन्मपछि श्रीमानको मृत्यु

हुमा अर्घाखाँचीको तत्कालीन असुरकोट ३ लामादिपमा जन्मेकी हुन् । उनी जन्मेको केही समयपछि बुवाआमा बसाई सरेर दाङ आएका थिए । अध्ययनकै क्रममा हुमालाई रोल्पाको दुम्ला निवासी श्रीमान् माग्न आएपछि बुवा आमाले घरमा पहिलो पटक माग्न आएका केटालाई दिनुपर्छ भनेर बिहे भएको हुमाले स्मरण गर्छिन् । ‘ मलाई अलि अलि स्मरण छ बुवा आमाले पढ्नेक्रममै बिहे गरिदिनुभयो ०४३ साल मंसिरमा बिहे भएको थियो’ उनले भनिन्- ‘त्यसपछि मेरो नयाँ जीवनयात्रा सुरु भएको हो, ४५,४७ र ५० सालमा दुई छोरी र एक छोराको जन्म भयो, उनीहरू सानै छँदा श्रीमानको ०५५ मंसिर ८ गते मृत्यु भयो ।’

श्रीमानको मृत्यु हुँदा पनि उनी नगरपालिकाको वडा सदस्य थिइन् भने वन, टोल र सहकारीमा आवद्ध भइसकेकी थिइन् । उनलाई सधै श्रीमानले यी संस्थाहरूलाई निरन्तर अघि बढाउन प्रेरणा दिइरहन्थे । ‘श्रीमानको सपना नै सामाजिक संस्था, सहकारीलाई निरन्तर अघि बढाउनु भन्ने थियो, ती सपना पूरा गर्न निरन्तर लागिरहेको छु’ उनले भनिन् ‘श्रीमान् बित्ने समयमा तीनै छोराछोरी सानै थिए, सबैलाई बोकेर काममा हिँड्नुपर्ने थियो, समाजले पनि सहजै साथ दिने थिएन तर सबै संघर्षलाई चिर्दै यहाँसम्म आएकी छु ।’

उपमेयर भए पनि आर्थिक र योजना छनौटका अधिकार पाएकै छैन

हुमाले पहिले भोगेका समस्याहरू अहिले पनि समाधान भएको छैन ।महिला भएकै कारण भोग्नुपर्ने पीडाहरू कम त भए तर समाधान भएका छैनन् । ‘अझै पनि कहाँ महिलाले सबै अधिकार पाएका छन् र ? म उपमहानगरको उपमेयर हुँ तर आर्थिक र योजना छनौटमा अधिकार नै पाएको छैन, मैले बनाएका योजना नै काटिन्छन् अनि छनौट गरेका योजना नै काटिन्छन्, यो लुकाउनुपर्ने विषय होइन, धेरै पालिकाका जनप्रतिनिधिले यस्ता विषय सुनाइरहेका छन्’ उनले भनिन्- ‘धेरै विषयमा समस्या छन् केही दलगत समस्या होलान् तर धेरै लैंगिक विभेदका कारण नै समस्यामा पारिएको छ, यो विषय समस्या मै छन् ।’

उपमेयरको काम, कर्तव्य, अधिकार धेरै छन् तर जिम्मेवारी अनुसार काम गर्न पाइएको छैन, खुलेर काम गर्ने वातावरण नै छैन, न्यायिक समितिमा त मैले आफ्नो अधिकार छाडेकी छैन, किनभने त्यो मेरो तीन दशकभन्दा बढीको अनुभव थियो तर अरू विषय चाहे जसरी काम गर्न पाइएको छैन’ उनले भनिन् ।

घोराहीको उपमेयर बनेपछि हुमाको अगुवाइमा भएका काम

हुमाले साढे तीन दशक सामाजिक, सहकारी र महिलाका अधिकारका क्षेत्रमा काम गरेकाले पनि उनले आफू जनप्रतिनिधि भएको समयमा यी विषयलाई बढी उठान गरेकी छन् । धेरै महिलाहरूको स्वास्थ्यका समस्या उनले पाएको विषय थियो त्यसमा पनि यौन तथा पाठेघरको समस्या धेरै महिलाको स्वास्थ्य जोखिममा पार्ने विषयहरू हुन् । उनले आफ्नो अगुवाइमा यी विषयहरूलाई उठान गरेकी छन् । ‘धेरै महिलाको पाठेघरको समस्या मैले पहिले काम गर्दा पाएका समस्या हुन्, महिलाको जोखिम रोगका विषयमा धेरैलाई जानकारी हुँदैन, अन्तिम समयमा मात्रै बाहिर ल्याउने अवस्था छ, त्यही भएकाले पनि पाठेघरको मुखको क्यान्सरलाई निःशुल्क बनाएको छ, यसको सुरुवातमा जति संख्या थियो अहिले त्यो घट्दै गएको छ, पहिले दैनिक ३(४ जना आउँथे अहिले कम भएको छ’ उनले भनिन्–‘अहिले त्यो अनुपात घटेको छ, यसलाई संघ र प्रदेश तथा अन्य पालिकाले पनि ध्यान दिए राम्रै हुने थियो’ उनले भनिन् ।

घोराहीमा प्रेसर सुगरको परीक्षणलाई जनचेतनामूलक तरिकाले अघि बढाउने पनि अर्को मुख्य उपलब्धि हुमाले बताउँछिन् । ‘धेरै पालिकामा भौतिक विकासलाई मात्रै विकास भनिएको अवस्था छ तर मानसिक र सामाजिक विकास नहुँदासम्म केही हुनेछैन, सबैभन्दा बढी स्वास्थ्यमा सचेतना दिनु अहिलेको आवश्यकता हो, घोराहीले त्यसैलाई अघि बढाएको छ, त्यो मेरो चाहनाअनुसार नै भएको छ ।’ हुमाले भनिन् ।

(नेपाली महिला जनप्रतिनिधिहरूको सुकर्मलाई सञ्चार गर्ने अभियान शि लिड्स आइकन दोस्रो संस्करणको ३१ प्रेरणादायी महिला जनप्रतिनिधि रूपमा छनोट भएकी छन् ।)