सप्तरीको समशेरपुरमा एउटा साधारण मधेस-घरको आँगनमा जन्मेकी गीता चौधरी । जुन समुदायमा छोरीहरूलाई धेरै पढाउने होइन, सानैमा बिहे गरिदिए आनन्द हुन्छ भन्ने गलत संस्कार बसेको थियो त्यहीँ समाजमा अहिले आफ्ना असल अभ्यासले देशमै उदाहरणीय पात्र बनेकी छन् उनी ।

धेरैलाई लाग्थ्यो- येस्ती छोरीको भविष्य रुदै बग्ने खोलाजस्तै हुन्छ- पहिले विवाह, पछि गृहस्थी, अनि जीवन सुक्दै जाने । तर गीता भने जन्मिँदैदेखि चुनौतीकै धूलोमाटोबाट आफ्नो बाटो पहिचान गर्ने फूल थिइन् छेउछाउको हावा कस्तो छ, उसको महत्त्व छैन; उसको सुगन्धले नै उसको अर्थ बनाउँछ ।

तेह्र-चौध वर्षमै सहेलीसँग विवाह- गीत खेल्दै बस्ने उमेरमा गीता भित्री आत्मालाई सोधिरहेकी थिइन् “के एक महिला केवल घरभित्रको दैलोमै सीमित भएर जन्मिन्छ ? के शिक्षा छोराको मात्रै अधिकार हो ?” मधेस समाजमा यो प्रश्न उठाउनै विद्रोहको संकेत थियो । तर गीता रोकिइनन् । यही भित्रको चित्त-मर्मले उनलाई राजनीतिक चेतसहित समाजसेवाको बाटोमा कुदाइरह्यो ।

सानो उमेरमा विवाह गर्नुपर्ने बाध्यता त उनले टार्न सकिनन् तर अध्ययनमा अडिग रहेकाले आफूलाई अहिलेको अवस्थामा पुराएको उनको निचोड छ । ‘मलाई पढाइले नै जोगायो’ उनले भन्छिन् । गीताको जीवनको पहिलो ठूलो धक्का- पढ्दापढ्दै विवाह थियो । थुप्रै छोरीहरूलाई जस्तै, गीतालाई पनि समाजले बुझायो- “छोरीलाई पढाइराखेर के हुन्छ ? राम्रो घर जाँदा बस्छ ।” तर उनी विवाहपछि पनि पुस्ताकै सहाराले अगाडि बढिन् । पति र परिवारको केही समर्थन थियो, तर सामाजिक वातावरण कठोर । “म पढ्न चाहन्छु” भन्ने एउटै वाक्यले कति सामाजिक चोट खाइन् उनले तर पढाइ नछाड्ने जिद्दी ।

पढाइसँगै बिहान घर–धन्दा, दिनमा अध्ययन—यही चक्रले उनलाई स्नातक मात्र होइन, स्नातकोत्तरसम्म पुर्‍यायो । आज उनी भन्छिन् “म जुन सपना बोकेकी थिएँ । त्यो पूरा भएको छ । समाजमा गणनीय पात्र बन्ने थियो त्यो पूरा गरेकी छु । म आफैँ नगरप्रमुख भएर सयौँ महिलालाई सक्षम बनाउन सकेँ… त्यो भन्दा ठूलो खुसी के चाहिन्थ्यो ?” जीवन कहिलेकाहीँ चाहना अनुसार नचले पनि त्यसले अझै ठूलो अर्थ निकालेर दिन सक्छ । गीता त्यसकै ज्वलन्त उदाहरण बनिन् । २०४८ सालदेखि राजनीतिक सचेतनामा जोडिएर ‘समानताको अर्थ बुझ्न राजनीतिको यात्रा’मा जोडिएको उनी बताउँछिन् ।

गीता सानैदेखि समाजका विभेद देख्थिन्, जातका आधारमा गरिएको असमानता, छोरी–छोरीबीचको भेदभाव, महिलालाई निर्णय प्रक्रियाबाट टाढा राख्ने प्रवृत्ति यही वेदनाले उनलाई २०४८ सालमै संगठन, महिला समूह, राजनीतिक गतिविधितर्फ आकर्षित गर्यो। राजनीतिको अर्थ उनले पार्टीको ब्यानरभन्दा ठूलो बुझिन्, “राजनीति भनेको समाजमा नदेखिएको पीडालाई देखिने बनाउने कला हो ।” अन्ततः उनलाई पार्टीभित्रबाट मेयरको सिफारिस आयो । सुरुमा हिचकिचाइन् । “जिम्मेवारी भारी छ, महिला भएर अझै भारी” भन्ने आन्तरिक द्वन्द्व । तर केही दिनमै आफूलाई सम्झाइन् — “अवसर महिलाको ढोकामा प्रत्येक दिन आउँदैन। यो दिन फर्कँदैन ।” त्यसपछि उनले पूर्णकालीन राजनीति रोजिन् ।

क्यान्सरले दिएको जीवन-परीक्षा : ‘म रोइनँ, तर जितिरहेँ’

२०७५ साल उनको जीवनको सबैभन्दा अँध्यारो मोड आयो । आफैले चासो राखेपछि स्तनमा गिर्खा भेटियो । जाँचपछि रिपोर्ट आयो—क्भअयलम कतबनभ दचभबकत अबलअभच । छोरालाई सूचना दिएर उनी आफै अगाडि सरेर सबै चेकजाँच गराइन् । घरका सबै रोए । गाउँले डराए । धेरैले भने, “महिला हो, कसरी सामना गर्ला ? अब त जीवन…..” तर गीता भन्छिन्— “सबै रोए, तर म रोइनँ । मेरो शरीरले हार मान्यो कि ? छैन । म पनि किन मानूँ ?” उनले दिल्लीमा बसेर सबै उपचार पूरा गरिन् । बुबालाई क्यान्सर हुँदा आफैँले १९ दिन हेरचाह गरेको अनुभव, बुवाको मृत्यु देखेको पीडा—यी सबैले उनलाई अझ बलियो बनायो । उनी निको भइन् । तर यसले उनलाई बदलिदियो । तर उनलाई यो घटनाले थप परिपक्व बनायो । उनी भन्छिन्, “क्यान्सरले मेरो शरीरलाई होइन, मेरो डरलाई हरायो ।” अब उनी केवल एउटा महिला मात्र रहिनन्, क्यान्सर–सर्वाइभर र क्यान्सर–पीडितहरूको अभिभावक बन्ने अभियानमा लागिन् ।

नगरपालिकाको जिम्मेवारीमा नआउँदै पनि उनले यसलाई अभियानका रूपमा सचेतना गर्न थालिन् तर जब उनी नगरको मुख्य जिम्मेवारीमा पुगिन् यसलाई पहिलो प्राथमिकतामा राखिन् । नगरपालिकामा नियमित क्यान्सर चेकजाँच, निःशुल्क परीक्षण र जोखिम चिनारी छुट्टै अभियान उनको नाममै चलेको छ । ‘हामीले निःशुल्क रूपमा यो चेकजाँचलाई अगाडि सारेका छौँ, हरिसिद्धिको क्यान्सर अस्पतालका विज्ञहरूलाई ल्याएर हरेक समयमा चेकजाँच गराएका छौँ, त्यही आधारमा धेरै जनाले समयमै उपचार पाउनुभएको छ, यो मेरो कार्यकालको ठूलो उपलब्धि हो ।’ उनले भनिन् ।

सहकर्मी बागी उठे, तर जनता न्यायाधीश बने : ‘लडाइँ जितेँ, जित जनताले दिलाएको हो’

२०७९ को स्थानीय चुनाव- सुरुङ्गा नगरमा प्रतिस्पर्धा चर्किएको थियो । सबैतिर उनलाई उम्मेदवारी नदिए जित्न सकिँदैन भन्ने स्वर बलियो बनेको थियो । उनी आस्था रहेको पार्टीले पनि त्यही निचोडमा गीता पार्टीको आधिकारिक उम्मेदवार बनिन् । तर आफूभन्दा नजिकका सहकर्मी नै बागी उठेपछि उनलाई भित्रैबाट आशंका थपियो ।

‘महिलालाई जिताउन हुँदैन’ भन्ने मानसिकताले केहीलाई समय कटाउने विषय बन्यो । कसैले भने- ‘महिलाले नगर हाँक्न सक्दैनन् ।’ कसैले उत्साह थप्दै भने- ‘देखाउँला, कसरी हानिन्छ !’ तर चुनाव नजिकिँदै जाँदा एक अद्भुत दृश्य देखियो- भिन्न पार्टीका महिलाले गीता चौधरीलाई अंगालो मारेर समर्थन गर्न थाले । ‘गीता जिते, हामी जित्यौँ’ भन्ने नारा दिदीबहिनीहरूको मनबाट नै उठ्यो । उनी त्यो बेलाको स्मरण गर्दै भन्छिन् । मतपरिणाम आयो— गीता भारी मतले विजयी । बागी, षड्यन्त्र, भ्रम-सबैलाई पराजित गरेको थियो जनताले । यी नै क्षणमा उनले महसुस गरिन्- ‘नेतृत्व पदले होइन, जनता र महिलाले बनाउँछन् ।’

सुशासन, छोरी शिक्षा नीति र सामाजिक रूपान्तरण पहिलो प्राथमिकता

सुरुङ्गा गाउँको नाम पहाडमा रहेको ऐतिहासिक “सुरुङ्गा” स्थानबाट आएको । तर आज यो नाम भिन्न कारणले चर्चामा छ— सुशासन, पारदर्शिता र महिला–मैत्री नेतृत्व । बालविवाहमुक्त नगरपालिका ०७९ सालमा आधिकारिक घोषण यो मधेसमै कठिन विषय थियो । किनकि छिमेकी गाउँको घटनाले पनि यहाँ संकट ल्याउँछ । तर गीता र टोलीले समन्वय, छलफल र निरन्तर अभियानले ‘बालविवाहमुक्त’ सम्भव बनाएको बताउँछन् ।

छोरी शिक्षासँगै छोरी बीमा कार्यक्रम ल्याएर ‘छोरी सबैकी’ अभियान चलाएको गीता बताउँछिन् । गीता भन्छिन्, ‘म जन्मेको समाजमा छोरीको मूल्य कम थियो । अब त्यो सोचै तोड्ने समय हो ।’ नगरपालिकाले जन्मिँदै छोरी बीमा, शिक्षा सहयोग, छात्रवृत्ति, जोखिममा परेका किशोरीका लागि आपत्कालीन सुरक्षा, टाढा बस्नेलाई पाठशाला–सुगम योजना, यी नीति लागू गरिसकेको उनको भनाइ छ । यी आधारबाट सुरुङ्गामा छोरीलाई बोझ होइन भविष्य मान्ने सोच बढ्दै गएको छ । यो ठूलो उपलब्धि भएको उनको निचोड छ ।

त्यसैगरी उनको साढे ३ वर्षे कार्यकालमा स्वास्थ्यमा ‘डोर–टु–डोर सेवा’ अर्को प्रभावकारी अभियान हो । मधेसमा घर–घरमा पुगेर स्वास्थ्य सेवा दिने अभियानले बढी चर्चा पायो त्यसमा पनि विशेष गरी क्यान्सर चेकजाँच । क्यान्सर सर्भाइभर मेयर भएकाले यस्तो सेवा “वैध कागजात” मात्र होइन, भावनात्मक अभियान बनेको धेरै स्थानीयको बुझाई छ । धेरै महिलाले गीतालाई “हाम्रो आमा–जस्तै” भन्छन् ।

यो सँगै उनले महिला आत्मनिर्भरतालाई ध्यान दिएको बताउँछिन् । गीता भन्छिन्- ‘महिला जागिर खाने होइन, जागिर खुवाउने बन्नुपर्छ ।’ यहाँको कार्यक्रममा सीपमूलक तालिम, उद्यम सुरु गर्न ऋण र अनुदान, महिलाले बनाएका वस्तुलाई ‘कोशेलीघर’मार्फत बजार ग्यारेन्टी, घरेलु उद्योग–मैत्री नीतिजस्ता कारण आज सुरुङ्गामा महिला उद्यमी बढ्दैछन् । अर्थात् उनीहरू आत्मनिर्भर बन्दै गइरहेका छन् ।

यसैगरी स्थायी नगर भवन र सेवाग्राही मैत्री प्रशासन उनको कार्यकालमा भौतिक विकासको अर्को उपलब्धि हो । वर्षौँदेखि भाडामा चलेको नगरपालिकालाई व्यवस्थित बनाउन उनले संकल्प गरिन् अबको केही महिनामा त्यो पूरा हुने उनको भनाइ छ । तर गीता भन्छिन्, “सुरुङ्गालाई आफ्नै घर चाहिएको थियो ।”

अब स्थायी भवन अन्तिम चरणमा पुगेको छ, अब एकै छानामुनि पारदर्शी र छिटो सेवा उपलब्ध हुनेछ । उनलाई चिन्ता लाग्ने मुख्य विषय हो मेयर महिला भएकाले स्थानीयले यो भन्न पाइएन, यो गर्न पाइएन भन्ने नहोस् र उनलाई महिला नभनेर मेयरका रूपमा जतिबेला पनि काम परे खोजोस् भन्ने छ । महिला भएकै कारण राति १ बजे घटना खोज्न नजाऊ भन्ने सल्लाह कुरा आएपछि दुःख लागेको उनको भनाइ छ । नेतृत्व गीता जस्ता महिलाका लागि सजिलो थिएन । तर उनी भन्छिन्- ‘मलाई कहिल्यै ‘महिला भएर’ रोकेन ।’ राती १ बजे दुर्घटना हुँदा उनी एक्लै मोटरसाइकल लिएर घटनास्थल पुगिन् । सहकर्मीले भने, “मेयर साप, तपाईं महिला हो । यस्तो नगर्नु ।’ गीताले जवाफ दिइन्, ‘दिमागमा ‘महिला’ भन्ने शब्द नहुँदो हो त ? नेतृत्व त्यही बेला सिद्धिन्छ ।’

थारु समुदायबाट उठेको नेतृत्व : ‘म पहिचान लिएर आएको हुँ, अहंकार होइन’

मधेसमा थारु, मुस्लिम र मधेसी समुदायका पीडा फरक-फरक । गीता थारु समुदायकी । तर उनी सबैका भावनालाई समान महत्त्व दिन्छिन् । उनको सांस्कृतिक संरक्षण अभियानले धेरैको मन जितेको छ- मघिहा, झमटा, थारु नृत्य, लोकगीत, थारु इतिहास संरक्षण सबै मुहानबाट अघि सारिरहेकी छन् । पहाडी समुदायका सबै पर्वहरू, मधेसी मुस्लिम परिवारका सबै पर्वहरूमा यहाँ सामूहिक रूपमा बनाउन थालिएको छ यसले समान संस्कृतिको विकास गराउन सकेको छ । यसकारण गीता चौधरी मेयर मात्र होइन, महिलाको सामूहिक स्वर बनेकी हुन् । सुरुङ्गामा महिलाहरू भन्छन्, ‘गीता मेयर होइन, हामी सबै मिलेर बनेको शक्ति हो ।’ उनको नेतृत्व शैलीअनुसार सहानुभूति, पारदर्शिता, तल्लो वर्ग-जातिको आवाज सुन्ने ठूलो मन, निर्णयमा कडाइ, जनताको बीचमा बस्ने बानी यी गुणले उनलाई जनताको वास्तविक प्रतिनिधि बनाएको छ ।

बाँकी साढे वर्षको संकल्पः फिनिसिङ र मानवीय विकास

उनले भन्छिन्,’भौतिक विकास त धेरै भयो । अब त्यसको प्रयोग कसरी गर्ने ? अब सूचकांक बढाउने विकास चाहिन्छ ।’ अघिल्ला तीन वर्षका लक्ष्य- सबै वडामा अस्पताल स्तरका सेवा, छोरी शिक्षा १००%, महिला उद्यम ५०% ले बढाउने, डिजिटल सेवा, सुशासनमा प्रदेशकै नम्बर- १ कायम राख्ने थियो त्यो धेरै लक्ष्य पूरा भएको छ । उनलाई अहिलेसम्म कुनै पछुतो छैन । ’जीवनको रहस्य सायद यही हो कहिलेकाहीँ अधूरा सपना नै ठूलो रूपान्तरणको स्रोत बन्छन् ।’

मधेसको कुरीतिबाट उठेर, क्यान्सर जितेर, सुशासन निर्माण गर्दै गीता चौधरीले आज छोरीहरूको सामूहिक भविष्य भएकी छन् । गीता चौधरी अब केवल एक महिला नेतृ होइनन्, मधेसको सामाजिक रुपान्तरणको प्रतीक हुन् । उनले छोरीहरूलाई दिएको सन्देशले उनले भन्दै आएको ’महिला जागिर खान जन्मिँदैन, जागिर खुवाउन जन्मिन्छ । छोरी बोझ होइन, भविष्य हो । र नेतृत्व ‘पुरुष’ होइन, ‘साहस’ खोज्छ ।’ भन्ने विषयलाई अबको बाँकी जीवनमा कार्यान्वयनमा लैजाने उनको संकल्प छ ।

(नेपाली महिला जनप्रतिनिधिहरूको सुकर्मलाई सञ्चार गर्ने अभियान शि लिड्स आइकन दोस्रो संस्करणको ३१ प्रेरणादायी महिला जनप्रतिनिधि रूपमा उनी छनोट भएकी छन्।)